|
|
|
Ndai ningsin krung a jahtum e Nhtoi ngu ai gaw naw nga sana kun?
Munghpawm Myen mungdan a masa lam ni hpe dinglik ka sanglang ai
Lahpai Seng Raw
This commentary was first published in English as Will there ever be light at the end of the tunnel? on 18 February 2021.
 Jinghpaw Mungdaw, Myitkyina Muklum hta mung shawa ni Anar zing Hpyen gumshem wa hpe ninghkap n-gun madun nga/ Photo credit KBC
Sinmak ai krung-sinwa kata hta Munghpawm Myen mungdan hkawm nga gaw shaning (70) jan rai nga sai. Nhtoi shanan hpe mu lu na matu hte dai nhtoi de ni wa lu na lam mung nhku taw ai. Myen mung a ningbaw ningla ni nan, nhtoi de sa na lam a ka-ang dahpran tsap let pat hkum da ai hpe mung mu lu na rai nga ai. Yu-maya mung masha kadai mung ndai ningsin krung na lawt pru na matu nloi la nga ai. Prip la la re ai nhtoi kasha ni hpe kalang lang mai mu nga ai. Munghpawm Myen mungdan a ningbaw ni myit hkrum let, Myen mung a mungmasa manghkang ni hpe shading sharai dat lu sai ngu na aten hpe la nga yang, grai hpang hkrat mat na hpe myit tsang nga ai. Ningsin Krung kata chyat rawng ai shaning grai law mat wa sai majaw nbyin ging ai ni byin wa na hpe shingran let myit-sim myit-sa ai lam n lu rai nga nngai. Dai re majaw, ndai gasan hpe daini anhte san ra nga sai:
Ndai ningsin krung kata na lawt lu na hte grau mai kaja ai lam hpe lu la na matu anhte hpabaw ni galaw sa wa ra a ta?
February 24, 1990 shaning, Kampaeng Phet mungdaw, Thai Mungdan kata bu hkawm ai aten hta ka matsing da ai matsing laika ni hpe Covid-19 ana zinli byin ai aten laman ngai bai hti yu byin ai. Laika hpe hti ai ten hta, myit hta hkra machyi ai lam ni law law byinpru wa ai. 1980s ning grupyin hta e munghpawm Myen Mungdan a datkasa hkringmang kaba rai nna, mying gumhkawng ai Duwa La Wawm (Israel mungdan hte Philippines Mungdan Datkasa hkringmang U-sa) hte rau bu-hkawm byin ai. Duwa gaw 1994 ning hta Wunpawng Mungdan Shawng Lawt Asuya (KIO) hte Myen Hpyendap Asuya (State Law and Order Restoration Council) yan a simsa lam bawngban ai kaw, Kasa masum hta na salang langai mung rai nga ai. Karen Mungdaw Manerplaw hkrunlam hta, May shata kaw galaw sa wa na Myen Hpyendap a ga sadi jaw da ai Ralata Poi hte seng nna shi hte jahta byin ga ai. Duwa La Wawm tsun ai lam ni gaw daini na Myen mungmasa hte mung hkrupchya rai naw jaw nga lit ai.
“NLD pati ni loi mi awp rai nna ralata poi hta dang na re. Myen Hpyendap gaw shanhte a anar daru magam ahkaw ahkang hpe jawm garan lang ai lam n galaw yang, daru magam (Power) hpe ap ya na matu nkam na ma ai. Daru Magam ahkaw ahkang hpe lang na hte seng nna Gawda Tara (Constitution) nnga shi ai re majaw, lung wa na Asuya gaw pranwan Asuya sha rai na re. Dai re majaw Mungshawa hkumra zahpawng kaba shawng galaw hpang ra na re.”
Dai ten na ralata poi ngut ai hpang byin wa na lawnglam ni hpe Duwa La Wawm hku nna myihtoi shingran mu da sai re. Dai myihtoi ga gaw, daini na aten du hkra jaw nga ai. Myen hpyen gumshem wa a majaw Myen mungdan a mungmasa ginchyum bai chyat nga sai. Tak shut ai lam langai gaw, Munghpawm Myen Mungdan ting na Mungshawa ni Ralata Poi hta e Daw Aung San Suu Kyi hte National League for Democracy (NLD) pati hpe sindan-pa (Mea) jaw madi shadaw ai lam rai nga ai. Ralata poi shagu shi a pati gaw madi shadaw lata hkrum sai rai nga ai; 1990, 2012, lapran ra lata poi, 2015 hte hpang jahtum na November shata 2020 hta mung Mung ting NLD pati hpe sha sinda pa jaw sai rai. Raitim, Munghpawm Myen mung a mungshawa yawng myit hkrum ai bandung langai mi nga ai; dai gaw mung shawa masha ni hte mungmasa pati ni yawng myitrum, hkap la ai Gawda Tara (Constitution) langai mi ra ai ngu ai hpe re. Dai hta, ga san gaw mungshawa a myit ra lam hpe hkrang shapraw lu na matu gara hku galaw sa wa na rai nga ai.
KIO Ningbaw Kaba Maran Brang Seng hku nna, shi a mungmasa shingran ni mahkra hpe Gawda Tara hta bang da ai rai nga ai. Latnak jahkrat nra ai sha, SLORC Myen Hpyen dap Asuya hte Munghpawm nga amyusha Bawsang latnak lang hpung ni simsa lam la ai hte Munghpawng Myen mung a Gawda tara hpe jawm ka ga ngu ai gaw, dai aten hku yu yang nyet na yak ai hkam-daga jaw ai lam rai nga ai. Dai re majaw, 1994 ning February shata kaw nna gap hkat ai lam hpe sadi sahka let myit mada kaba hte galaw hpang sai rai nga ai. Gawda tara nhprang hpe jawm ka nna, Munghpawm Myen Mungdan hpe jawm gawde let mungdaw nga amyusha ni a lai wa sai ten hkra machyi sum mat ai ahkaw ahkang hte mungmasa pahkam ni yawng hpe hparan la lu na ngu ai gaw Karai jaw ya ai Chyeju kumhtaw zawn nan rai nga lit ai. Munghpawm Myen mung nga ai Myen, Kachin, Karen, Kayah, Chin, Mon, Shan hte Rakhine amyusha ni yawng myitrum manhkrum let Munghpawm mung hpe kalang bai arau gawgap lu na re ngu myit mada hkam hpa sai rai.
Raitim myit npyaw hpa lam gaw, SLORC ( hpang gaw SPDC) hpyendap asuya lakhtak hta woi galaw ai Amyusha Zuphpawng Kaba (National Convention) gaw hpang wa ai ten kaw nna, hkrang shapraw sa wa ai hkrunlam hta mungmasa hkalem hkalau ai hte mungmasa dangrang na zawn re ai ginlam lam ni hkrai rai taw sai hpe mu lu nga ai. Daini ten du hkra, Munghpawm Myen mungdan hta simsa lam hte amyusha yawng a mungsa hpe pahkam hkam ya ai Democracy gaw ra kadawn taw nga ai re. 2008 Gawda Tara gaw lam yen masum hkri ai ladat hte shachyip shangang da ai majaw garam na matu grai yak la nga ai. Langai gaw, Myen mung datkasa rapdaw hta tsa lam shadang 25 gaw Myen hpyendap shatsam da ai hpyenla ni hpe rapdaw salang hku bang da ai. Lahkawng hta gaw, Gawda Tara hpe garam na rai jang rapdaw salang ni a tsa lam shadang 75 myithkrum sindan pa jaw yang she mai ai re. Masum hta, Myen hpyen dap gaw Myen mung a ahkyak ai hkringmang dap masum hpe jum tek da ai hta sha n’ga, shanhte ka tawn ai Gawda Tara hpe makawp maga na matu nsen langai sha rai ting-magring dahpran makawp maga taw nga ai re.
Dai re ai majaw, Myen mung a mungmasa gaw gin-chyum chyat nga dingyang rai nga ai rai. Ndai chyat shingdang da ai hpe hparan lu na matu, lam langai sha nga ai. Dai gaw Myen hpyen dap nan sindan pa jaw ai hte mungmasa galai shai lu na ladat rai nga ai.
dai lawnglam hpe Myen hpyen dap ni galaw na kun? Ga sadi jaw da sai hte maren laning mi na aten laman hta mungshawa Ralata poi hpe galaw na; dai Ralata poi hpe 2008 Gawda Tara a shangwang kata kaw sha bai galaw wa na rai yang gara hku? Dai hku rai yang gaw, Myen hpyen dap a nsen manaw gaw asan sha rai nga ai: daru magam ahkang aya malawng hpe njum tek da ai sha, mung shawa asuya hpe daru magam ahkang aya jaw shalai na matsing n’nga ai hpe mu lu nga ai. Kadun ai hku tsun ga nga yang, daini du hkra nga taw ai mungmasa hkrang gaw galai shai ai lam ni hpe hpa mung n lu jaw ai hpe mu lu na rai nga ai. Dai re majaw mung masa gin-chyum chyat ai gaw grau sawng wa ai de du wa ai re.
Ndai lam ni a majaw, Feb 1, 2021 na hpyen dap a mung dan daru magam hpe zing kau ai hte seng nna, ngai hta e nbung ai ning mu nga wa ai re. Lama na 2008 Gawda Tara hpe dawm kau nna Gawda Tara ningnan sing sing hpe bai ka gyin shapyaw yang gara hku? Dai lam hpe shabyin lu yang gaw, ndai mungmasa ningsin krung a jahtum hta ninghtoi gaw nga taw na ngu ai hpe shingran mu nga nngai. Lai wa sai shaning 30 ning na mahkrum madup hpe yu yang, ntara ai masa lam yan hte gawng malai ntai ya ai (n nga ai) hkrang ni gaw galai shai wa na lam den du wa lu ai hpe mu lu ai. 2021 ning hta, dauyin taw ai mungmasa ginchyum chyat ai lam hpe tawt lai lu na matu gaw, singgawn ai hte mungshawa yawng shanglawm ai mungmasa bawngban jahkrup hkrang, simsa lam hte htingrai htingrat lam hpe gawgap na matu gaw grai ahkyak nga sai rai.
Lai wa sai bat lahkawng laman hta, Mungmasa mayak mahkak gaw grau sung ai de htawt sit shang wa ai hpe mu lu nga ai. Mung masha ni a asak shinglum lam hpe jahkrit shama ai lam gaw Munghpawm Myen mungdan a jut shara shagu hta e byin nga sai re. Ndai tatut byin nga ai shimlam n’nga ai mabyin ni gaw, anhte rudi myusha ni hta shaning law law wa hkam mana sha nga sai re. Ndai zawn re ai Myen hpyen dap a daru magam zing ai lam hte Munghpawm Myen mungmasa hten run ai mabyin ni gaw shawng de mung jahkring hkring byin yu sai rai nga ai. Hpa mi rai tim, ya aten gaw anhte yawng myithtum myitchyum rai nga taw na aten mung nrai lit ai. Sha n’ga, ya ten gaw ningnan sing re ai ningmu hpe sawn shapraw ai, kaga mai byin ai mahtai hte lata la mai ai lawnglam ni hpe gyin shapraw na grai ra ahkyak nga ai. Lai wa sai shata na mabyin ni hpe yu nna, galai shai ai lam ni hpe galaw nan galaw ra sai ngu ai hpe mungkan ting mu chye nga sai rai.
Mungmasa hte hkrang ningnan hpe gyin shalat ai lam hta mayak manghkang ni hpe masat masa galaw nna sung sung li li hparan mat na ngu ai myit jasat hte lit la galaw sa mat na ngu ai dawdan lam mung grai ahkyak nga ai. Ndai gaw kaba htum ai magam amu rai nga sai. Lama na, ndai mung masa ginchyum chyat ai lam hta na lawt pru na matu dawdan hkrang shapraw sa na nga yang gaw, shawng de byin lai wa sai labau latsang mahkrum madup ni yawng kaw nna hkaja la ra nga ai. Kaja ai mung nkaja ai mahkrum madup ni yawng hpe n’ngam ai sha nhtang yu hkaja ra nga ai. Sharai hkaja la ai lam n nga ai hte galaw sa na masing nshai yang gaw, anhte Munghpawm nga amyusha ni hku nna 1988 ning shawng prat na uphkang mungmasa hte Myen ni e up ai ginjaw jumtek mungmasa prat de bai shang wa sai ngu ai ningmu makam sha nga mat na rai nga ai. Dai ningmu gaw grai tsang ra nga ai. Lai was sai 1988 ning na mungmasa mayak hta anhte Munghpawm nga amyusha ni gaw makau e tsap let yu shalai kau dat sai re. Myo mare kaba kaw nga ai Myen amyusha ni a lapran byin lai sai mungmasa shakut shaja lam ni hpe yu lai wa sai. Dai hta, democracy hpe ra sharawng ai jawngma ni hte 1990 ning e galaw ai Ralata poi hta dang ai salang ni Myen Hpyen Asuya hpe hprawng koi let anhte a buga ginra de wa shingbyi ai ten nga lai wa sai. Wa shingbyin ai mungmasa la/num hte Amyusha ni law law wa hku hkau lam hte myithkrum singgawn ai lam ni hpe gaw-sharawt la lu sai rai nga ai. Rawt malan ai ni anhte yawng hta bung ai bandung nga nga ai hpe mu chye saga ai rai. Dai bandung gaw wanglu wanglang ai ahkawng ahkang rai nna “jet ai Federal Pawng Hpawm Mungdan” lu la na matu rau sha sadi dung let pawng galaw na lam rai nga ai.
Daini na Munghpawm Myen mungdan a mungmasa hpe yu ga nga yang, amyusha ni a myit hkrum lam gaw 2012 ning hta galaw ai pranwan Ralata poi ngut ai hpang hten run wa ai hpe myit npyaw hpa mu lu nga ai. Dai ten kaw nna, munghpawm Myen mungdan a mung masa nhtang de bai yawng hpang sai rai nga ai. Hpyendap gumshem uphkang masa (shn) ninggawn anar lu ai wa uphkang masa (shn) lahkawng kapyawn da ai uphkang masa shangwang bat kahtap ai hpe myit tsang hpa mu lu nga ai. Myen mungdan kata masha hkum law dik rai nga ai Myen amyusha ni a lapran Mungmasa ginchyum chyat shagu, Myen mungdan a ngwipyaw simsa lam htenza ai gaw lang hte lang rai nga sai. Lawu Myen mung a mung masa zang ayai jang munghpawm Myen mungdan shara shagu de na Mungdaw ni de hkra machyi ai lam galoi mung sha byin nga ai. Dai zawn machyi hkrum ai hpe Myen amyu sha ni gaw ndum shami rai nga ma ai. Mung masa manghkang nga shagu, mungdaw nga amyusha ni gaw gara Myen amyusha wuhpung ni maga tsap na hte magam bungli rau galaw na ngu ai gasan gaw galoi mung nga taw ai rai.
Dai ni na ten hta anhte a asak kaba sai salang ni a myit mada shara gaw Generation Z ni nan rai nga ai. Raitim, dai ni na aten anhte a mungmasa shakut shaja ai lam hta laklai ai ra gadawn lam ni nga taw ai ngu ai hpe gaw hkap la ra na re. Anhte bum mare buga (Frontier Areas) kaw nga ai bum nga amyusha (Hill Tribes) ni a mungmasa shakut shaja nga ai gaw anhte a buga shangwang kata hta hpringzup ai uphkang lu ai ahkang aya rai nga ai. English mung maden Emperor ni kaw nna, shawnglawt la na matu Panglong Zuphpawng (Panglong Conference) hpe 1947 ning February shata hta galaw lai wa sai. Dai hta e, anhte a ningbaw ni gaw Munghpawm Mungdan gaw de na matu myithkrum daw dan wa sai re. Dai majaw, Ralata poi galaw ai langai hte sha gaw mi-shawng-e myithkrum pahkam hkam da ai munghpawng ngu ai lachyum hte ga sadi hpe nlu hkrang shapraw ai hpe daini mu chye nga sai. Yawng ra sharawng ai Munghpawng Mungdan hpe gawgap la na matu gaw mung masa ningnan hte hkrang ningnan hpe alawan gyin shalat ra nga sai rai.
Ya ten hta, mungdaw nga amyusha ni galaw ra ai lawnglam ni gaw shada da matut ndi hkuhkau lam hte htingbu mungdan na myusha ni hte hkuhkau matut mahkai ai lam rai nga mali ai. Prinem ai jinghku masa lam hpe anhte yawng manu shadan galaw sa ra nga ai. Shing nrai jang gaw, anhte yawng katsing htu lup kau hkrum ai hte ban prat matut baw nsharawt lu ai amyusha ni tai mat na gaw ga lahtum nshut rai nga sai. Ningsin chyip re ai krung kaba hta wamdam hkawm nga ai amyusha ni tai na sa ga ai.
Ndai ningsin krung hta na lawt pru wa lu ai raitim, mungmasa ningmu hte ahkyak ai masa lamyan ni hpe chyechyang ai myit n’nga jang lu da ai ninghtoi gaw kadun mat mai nga ai. Munghpawm Myen mungdan hpe rau-run gawde da ai mungdaw ni hta nga ai nbung ai amyusha ni hte nbung ai makam nawku hpung masha ni yawng hpe singgawn ai shinggyim ahkaw ahkang, rapra ai tara hte mung shawa a wanglu wanglang ai ahkaw ahkang hpe hkungga pahkam hkam ai lam galaw ra ai. Mungdan shanglawt la wa na ten hta Mungdaw nga amyusha ni hte pahkam hkam da ai ga sadi ni hpe nrun, hkan shadik shatup ra nga ai. Munghpawm Myen mungdan a simsa ngwi pyaw ai lam, lusut lusu galu kaba na lam, hte hkrunggrin ai simsa lam ni gaw lahta e tang madun sai lamyan ni hpe manu shadan hkrang shapraw ai hta madung rai nga ai. Dai majaw, maka kumla hkum ai amyusha ni hpe n’gun langai zawn shabawn zinlum gawgap la ra ai aten gaw ya nan rai nga sai.
Lahpai Seng Raw gaw 2013 ning hta Ramon Magsaysay Award hpe shagrau hkrum ai rai nna, Metta Development Foundation hte Airavati wuhpawng hpe gawgap wa ai ningbaw-run langai rai nga ai. The 21st Century Panglong Conference hta mung datkasa langai hku shanglawm wa sai salang rai nga ai.
|
|
| |
|
|
|
